Het belang van het schoolgebouw
Op het vlak van onderwijs hebben 19e en 20e eeuwse primaire waarden als orde en discipline veelal plaatsgemaakt voor eigen verantwoordelijkheid en creativiteit als belangrijke peilers voor de ontwikkeling. Dit heeft onder andere te maken met een verschuiving van docent gestuurd onderwijs naar leerlinggestuurd onderwijs. Deze verschuiving heeft maar in beperkte mate consequenties gehad voor het ontwerp van schoolgebouwen.
Nog steeds is het klaslokaal de meest gebruikelijke ruimte eenheid voor nieuwe schoolgebouwen. De meeste scholen worden gebouwd volgens het bekende gangtype uit de twintiger jaren of het later ontwikkelde haltype. Er wordt bij nieuwbouw zelden of beperkt een relatie gelegd tussen pedagogie en architectuur. Het zou echter winst zijn voor het onderwijs wanneer een nieuwe school wordt ontworpen vanuit het pedagogisch ideaal van de school. In veel gevallen ligt dat veel genuanceerder en rijker is dan het 19e eeuwse idee van klassikaal onderwijs waar het gangtype op is gebaseerd. Pedagogen en onderwijzers hebben de neiging de hun toebemeten ruimte voor lief te nemen, zei een pedagoog mij eens.
Gebouwen en omgevingen communiceren 'messages', mensen pikken die, bewust of onbewust, op. Het is voor een school van belang bewust na te denken welke boodschap ze wil communiceren.
Vernieuwingspedagogen hebben keer op keer gewezen op het belang van de zintuigen. De franse ontwikkelingspsycholoog Piaget (1896-1980) heeft aangetoond dat kinderen leren door middel van alle zintuigen.Kinderen worden geboren met een natuurlijke drang naar ontdekking. Zij interpreteren de realiteit van de wereld door middel van hun tastzin, waarneming, reuk en gehoor.
Schools must be capable of supporting and stimulating sensory perceptions in order to develop and refine them. This is an essential aspect of education, part of the hidden curriculum if you like.*
Architectuur speelt een cruciale rol in onze ervaring van intimiteit, veiligheid of onveiligheid. Het beïnvloed ons gedrag en waarneming. Een school moet een geweldige plek zijn, kinderen brengen er een groot deel van de dag en hun jonge leven door.
* Dudek, M. Children Spaces, chapter 4, Eleanor Nicholson, The schoolbuilding as third teacher, Architectural Press, New York, 2005, p.50
Het moet een plek zijn die zowel veiligheid biedt als uitdaging. Wanneer een schoolteam hier bewust over nadenkt en keuzes in maakt kan de huisvesting veel specifieker als maatwerk worden gerealiseerd.
Een ander belangrijk fenomeen waar vernieuwingspedagogen op wijzen is het belang van de context. Scholen moeten bij voorkeur verbonden zijn met de samenleving en geen afgescheiden wereld vormen. Veel scholen zijn dan ook verbonden met de sociale en fysieke context, maar deze verbinding kan vaak sterker. Huisvesting biedt bij uitstek de gelegenheid hieraan tegemoet te komen, bijvoorbeeld door andere functies in het gebouw onder te brengen.
Vanuit de reformpedagogie in Duitsland is er een sterke nadruk gelegd op de school verbonden met de natuur, als plek voor concentratie, de Landerziehungsheim. Ook Celestin Freinet verbindt zijn éénklassige schooltje met het dorp door levensecht leren toe te passen bij boerenbedrijven en werkplaatsen in de school.
Het huidige onderwijs kenmerkt zich in toenemende mate door opbrengst gericht denken en een cognitieve benadering. Dit heeft veel te maken met de regeldruk vanuit de overheid, en de grote nadruk op Cito scores en andere meetbare waarden.
Deze tendens is ook in de architectuur waar te nemen. De ruimtenormen zijn beperkt, de budgetten vaak ontoereikend zoals recent onderzoek heeft aangetoond en de regeldruk neemt toe. Oppervlakte kun je meten, optimaliseren en efficient benutten. Dit geldt ook voor de energetische prestatie.
De huidige scholen zijn veelal uiterst compacte en efficient ingedeelde gebouwen. Dit lijkt op de korte termijn misschien een voordeel, op de langere termijn is het nog maar de vraag hoe duurzaam deze compactheid is.
Een goede pedagoog blijft toegewijd aan de essentie van onderwijs ondanks alle nadruk op meetbare resultaten, hij gaat die niet uit de weg, maar blijft wel trouw aan zijn idealen die niet met cijfers te meten zijn. Dat geldt ook voor een architect. Hij/zij blijft de niet meetbare waarden nastreven die gaan over de ruimtelijke ervaring en licht omdat die bepalend zijn voor echte duurzame kwaliteit van het gebouw.
Er bestaat een rijke architectonische traditie van scholen die met dit bewustzijn zijn ontworpen. Bij die traditie sluiten wij ons graag aan.